Χρονολόγιο
Η Εκκλησία των Γρεβενών, όταν πρωτοϊδρύθηκε, υπαγόταν στην Ιλλυρική Μακεδονία, η οποία καλούνταν νέα Ήπειρος, έχοντας πρωτεύουσά της το Δυρράχιο. Ο Μητροπολίτης της Εξαρχίας Θεσσαλονίκης είχε λάβει τον τίτλο του Αρχιεπισκόπου των Ελληνικών Χωρών του Ιλλυρικού, δηλαδή της Βαλκανικής Χερσονήσου, και υπ’ αυτόν υπαγόταν και ο Μητροπολίτης Δυρραχίου, ως προϊστάμενος Νέας Ηπείρου, όπου και τα Γρεβενά.
Ο Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης με τους υπ’ αυτόν μητροπολίτες και επισκόπους, υπαγόταν στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία του Πάπα της Ρώμης μέχρι τον Η΄ αιώνα. ‘Όμως από το έτος 732 μ.Χ., καταργήθηκε από τον Αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄ τον Ίσαυρο η εξάρτηση της Εκκλησίας του Ιλλυρικού από τον Πάπα και οι Εκκλησίες της Βαλκανικής Χερσονήσου πέρασαν στη δικαιοδοσία του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Με αυτή την προσάρτηση ταυτίστηκαν τα εκκλησιαστικά και πολιτικά όρια με τα όρια του Βυζαντινού Κράτους.
Στην Εκκλησία των Γρεβενών, σπουδαία επίδραση είχε ο μεγαλομάρτυρας και πολιούχος της Θεσσαλονίκης Άγιος Δημήτριος εξαιτίας της συχνής εμπορικής και στρατιωτικής επικοινωνίας Θεσσαλονίκης – Γρεβενών, με αποτέλεσμα πολύ γρήγορα να διαδοθεί στην περιοχή ο χριστιανισμός. Όλη η περιοχή ιδιαιτέρως τιμούσε τον Μακεδόνα Άγιο. Πιθανότατα ο πρώτος χριστιανικός ναός στα Γρεβενά να ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο. Επίσης υπήρχε μέσα στις παλιές φυλακές ένας ναΐσκος του Αγίου Δημητρίου. Ακόμα και σήμερα επί συνόλου 95 ενοριακών ναών της Ιεράς Μητροπόλεως, οι 14 είναι αφιερωμένοι στον Άγιο Δημήτριο καθώς και αρκετά παρεκκλήσια.
Η επαγγελματική επαφή των κτηνοτρόφων των Γρεβενών, κατά την χειμερινή περίοδο, με τους κατοίκους της Θεσσαλίας και ιδιαίτερα της Λαρίσης, οι οποίοι τιμούσαν τον Άγιο Αχίλλιο, είχε μεγάλη επίδραση στην θρησκευτική ανάπτυξη της περιοχής των Γρεβενών και από τους πρώτους ναούς της πόλεως ήταν και ο ναός του Αγίου Αχιλλίου. Ο Ναός αυτός, στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, μεταβλήθηκε σε τζαμί από τους Τούρκους και αποκαταστάθηκε σε ορθόδοξο Ναό μετά την απελευθέρωση του 1912.
Στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι Γρεβενιώτες τιμούσαν ιδιαίτερα και τον Άγιο Γεώργιο τον Τροπαιοφόρο και μάλιστα πάνω σε θεμέλια παλαιότερου ναού, ίδρυσαν το 1837 καινούργιο ναό αφιερωμένο και στους τρεις Αγίους, Δημήτριο, Αχίλλιο και Γεώργιο.
Μαρτυρίες περί της Μητροπόλεως Γρεβενών
Τον ΣΤ΄ αιώνα η περί την Πίνδο και Γρεβενά περιοχή, υπαγόταν εκκλησιαστικά στην Α΄ Ιουστινιανή, πόλη που ίδρυσε ο Ιουστινιανός. Η Αχρίδα από την ίδρυσή της και από την εγκατάσταση σ’ αυτήν από τον Ιουστινιανό, το 535 μ.Χ., της Αυτοκέφαλης Αρχιεπισκοπής Α΄ Ιουστινιανής Αχριδών, υπήρξε το πνευματικό κέντρο όλης της Δυτικής Μακεδονίας.
Από βυζαντινό χειρόγραφο του Ι΄ αιώνα πληροφορούμαστε ότι ο Επίσκοπος Γρεβενών υπαγόταν στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Αρχιεπισκοπής Α΄Ιουστινιανής.
Άλλη είδηση περί των Γρεβενών ως έδρας επισκόπου ανάγεται στον ΙΑ΄αιώνα, όπου ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος μας πληροφορεί ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αχριδών Λέων ο Μουγγός «εις μίαν εβδομάδα τον κοψόχειρον Ιωάννην, Διάκονον όντα, τω Σαββάτω εχειροτόνησεν Ιερέα και τη εξής Κυριακή (επίσκοπον) Γρεβενού».
Από τον Νείλο Δοξαπατρή, τον 12ο αιώνα, πληροφορούμαστε ότι στον Αρχιεπίσκοπο Αχριδών υπάγονταν περισσότεροι από τριάντα επίσκοποι, μεταξύ των οποίων και ο Γρεβενών.
Τέλος από την αλληλογραφία του ιεράρχου Ιωάννου Αποκαύκου, μητροπολίτου Ναυπάκτου (1200-1232) μετά του Γεωργίου Βαρδάνη, μαθαίνουμε ότι κατά τον ΙΓ΄ αιώνα τα Γρεβενά ήταν έδρα επισκόπου «έχουσα κλήρον ευπαίδευτον».
Τα Γρεβενά ως έδρα Μητροπολίτου αναφέρονται στις αρχές του 15ου αιώνα, σε πίνακες που περιέχουν επισκόπους και μητροπολίτες διαφόρων εκκλησιαστικών περιοχών και οι οποίοι εκδόθηκαν στο Παρίσι το 1740. Επίσης μία ακόμα αναφορά, που μας πληροφορεί ότι τα Γρεβενά ήταν μητροπολιτική έδρα, αντλούμε από πατριαρχικό σιγίλλιο του 1734.
Πρώτος μητροπολίτης Γρεβενών, γνωστός σε εμάς, είναι ο Δωρόθεος, το όνομα του οποίου αναφέρεται σε Συνοδικό Γράμμα του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ, του έτους 1526. Έκτοτε μνημονεύονται οι επίσκοποι της Εκκλησίας της περιοχής των Γρεβενών ως Μητροπολίτες Γρεβενού και Βεντζίου. Τα Βέντζια είναι ένα τμήμα του νομού Γρεβενών το οποίο και σήμερα καλείται περιοχή Βεντζίων και περιλαμβάνει κυρίως τα χωριά της πεδινής περιοχής των Γρεβενών.
Ο τίτλος του υπερτίμου και εξάρχου Νοτίου Μακεδονίας
Ο τίτλος «υπέρτιμος» επικράτησε από τον Η’ αιώνα, ως τίτλος των μητροπολιτών οι οποίοι έπρεπε να τιμώνται από τους υπόλοιπους επισκόπους. Κατά την περίοδο αυτή γενικεύθηκε και ο τίτλος «έξαρχος» και άλλοι μητροπολίτες είχαν και τους δύο ενώ άλλοι μόνο τον ένα.
Μητροπολίτη Γρεβενών με τον τίτλο του «υπερτίμου» βρίσκουμε στην «τάξιν των θρόνων της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας» όπου αναφέρεται «ο Γρεβενών, και ο υπέρτιμος Κ. Αγάπιος» (1849). Ως υπέρτιμος μνημονεύεται επίσης ο Ιωαννίκιος (1837-1849), ο Χρύσανθος το έτος 1710 αλλά και ο Γεράσιμος σε κτητορική επιγραφή του Αγίου Γεωργίου Βαροσίου, το 1837.
Τον τίτλο του «εξάρχου» απέκτησε ο μητροπολίτης Γρεβενών κατά τους εσχάτους χρόνους, όταν στη Νοτιοδυτική Μακεδονία εντάθηκε η δράση των ξένων προπαγανδών, ιδίως των Βουλγάρων και των ρουμανιζόντων.
Η Ιερά Μητρόπολη Γρεβενών, από το 1767, οπότε και καταργήθηκε η Αρχιεπισκοπή της Αχρίδος, υπάγεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
